του Χαράλαμπου Γιαννακόπουλου

Ι Η αναγκαιότητα κατανόησης της κοινωνίας.

Οι περισσότεροι φωτογράφοι στόχο έχουν την φωτογραφική καταγραφή των ανθρωπίνων συμπεριφορών, συναισθημάτων και γεγονότων που αφορούν την ανθρώπινη ζωή. Φωτογραφίες σε αυτά τα θέματα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και εκπέμπουν συγκίνηση στο θεατή.

Ο φωτογράφος για να μπορεί να φωτογραφίζει με επιτυχία αυτά τα θέματα είναι αναγκαίο να κατέχει βασικές γνώσεις γύρω από την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Χρειάζεται να γνωρίζει βασικά στοιχεία που επηρεάζουν και σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζουν την ανθρωπινή συμπεριφορά. Επίσης, χρειάζεται να γνωρίζει πως λειτουργούν τα ανθρώπινα συναισθήματα και πως διαμορφώνονται οι συνθήκες που οδηγούν σε γεγονότα. Είναι λάθος προσέγγιση να πιστεύει κάποιος ότι το ένστικτο του φωτογράφου είναι αρκετό να τον οδηγεί από μόνο του, σε σωστές επιλογές, άρα δεν χρειάζεται ιδιαίτερες γνώσεις για να εμβαθύνει στο θέμα του.

Φυσικά και ο φωτογράφος είναι υποχρεωμένος να κατέχει πολλές τεχνικές γνώσεις, κανόνες σύνθεσης και αισθητικής και ειδικές τεχνικές για να μπορεί να αντεπεξέρχεται των δυσκολιών που αντιμετωπίζει στην καθημερινή του λειτουργία. Είναι όμως, επίσης απαραίτητο, να κατέχει και γενικότερες γνώσεις των ανθρωπίνων επιστημών όπως κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, ιστορία, κοινωνική ψυχολογία, κλπ.

Σίγουρα ο φωτογράφος για να μπορέσει να εκφράσει σε βάθος και στην ουσία του τον εξωτερικό κόσμο, την αντικειμενική πραγματικότητα, θα πρέπει όχι μόνο να γνωρίζει τις τεχνικές της φωτογραφικής γραφής, αλλά και την ίδια την κοινωνική πραγματικότητα που καλείται να καταγράψει και αναδείξει. Όσο δε βαθύτερες γνώσεις έχει και μεγαλύτερη κατανόηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, της κοινωνίας και της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τόσο καλύτερα θα μπορέσει να ανταποκριθεί στη δύσκολη αποστολή της δημιουργικής φωτογράφισης και έκφρασης. Αυτός άλλωστε είναι και ο βασικός λόγος που ο μεγάλος Βραζιλιάνος φωτογράφος, Σεμπαστιάο Σαλγκάδο,  συνιστά τα παρακάτω στο νεαρό  που θέλει να ξεκινήσει καριέρα στη φωτογραφία.

«Αν είστε νέοι και έχετε το χρόνο, να πάτε να σπουδάσετε. Μελετήστε ανθρωπολογία, μελετήστε κοινωνιολογία, την οικονομία, την γεωπολιτική. Μελετήστε, ώστε να είστε πραγματικά σε θέση να καταλαβαίνετε τι φωτογραφίζετε. Τι μπορείτε να φωτογραφίζετε και τι πρέπει να φωτογραφίζετε.» … «Κατανοήστε τι θέλετε να φωτογραφίζετε. Κατανοήστε  τις  επιπτώσεις   που  θα μπορούσε να έχουν οι εργασίες σας. Μελετήστε αυτό που κάνει τον κόσμο να κινείται. Μη γίνετε ένας τύπος με μια φωτογραφική μηχανή, γιατί όλοι μπορούμε να είμαστε αυτό».  ( Απόσπασμα από πρόσφατη ομιλία του στο Λονδίνο).

Όπως έχουμε δε επισημάνει από την εισαγωγή του παρόντος εγχειριδίου, το ζητούμενο στην ενημέρωση και γενικότερα στην έκφραση και επικοινωνία δεν είναι απλά να πεις κάτι, αλλά να έχεις κάτι να πεις. Επομένως, όσο καλύτερα και βαθύτερα κατανοούμε τον κόσμο γύρω μας τόσο καλύτερα, αποτελεσματικότερα και πιο δυναμικά θα μπορέσουμε να τον εκφράσουμε.

Το πέρασμα από «τον τύπο με μια φωτογραφική μηχανή» στον δημιουργικό φωτογράφο απαιτεί πέραν της τεχνικής κατάρτισης την μεγαλύτερη δυνατή κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας που ο φωτογράφος καλείται να εκφράσει. Όπως στο γραπτό λόγο η καλή γνώση της γλώσσας είναι απαραίτητη μεν για να εκφραστεί κάποιος σωστά, όχι όμως από μόνη της αρκετή για να δει και εκφράσει την πραγματικότητα έτσι και στη φωτογραφική έκφραση δεν είναι αρκετή μόνο η καλή τεχνική κατάρτιση.  Η τελευταία μπορεί να σε βοηθήσει να φτιάξεις σωστές εικόνες, όχι να καταγράψεις και εκφράσεις την πραγματικότητα.

Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η κοινωνία λειτουργεί με πολύ περίπλοκους τρόπους και ακόμα ότι βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη, που δεν γίνεται εύκολα κατανοητή. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι όσο καλύτερα γνωρίζει και κατανοεί κάποιος  την κοινωνική εξέλιξη και την ανθρώπινη συμπεριφορά σε τόσο καλύτερη θέση είναι και να τις εκφράσει με το ένα ή το άλλο μέσο, δηλαδή με το λόγο ή την εικόνα. Για να γνωρίζει ο φωτογράφος τι φωτογραφίζει, τι μπορεί και τη πρέπει να φωτογραφίζει χρειάζεται να κατανοεί το πώς λειτουργεί και κινείται ο κόσμος. Αυτός είναι ο κανόνας και με αυτόν θα πρέπει να πορευτούμε.

Σε καμία περίπτωση βέβαια δεν ισχυριζόμαστε ότι για να γίνει κάποιος φωτογράφος χρειάζεται και κάποια πτυχία στις κοινωνικές επιστήμες. Αυτό που λέμε πολύ απλά είναι ότι κάποιος μπορεί να είναι «ο τύπος με μια φωτογραφική μηχανή», που ειδικά στις ημέρες μας υπάρχουν εν αφθονία με τη συνδρομή της ψηφιακής τεχνολογίας. Η τεχνική κατάρτιση όσο κι’ αν είναι απαραίτητη, θα τον βοηθήσει να γίνει ένας καλός ή και πολύ καλός χειριστής της φωτογραφικής μηχανής. Η μελέτη, όχι υποχρεωτικά ακαδημαϊκή, και εμβάθυνση του κοινωνικού γίγνεσθαι και της ανθρώπινης συμπεριφοράς, σε συνδυασμό με τα προηγούμενα, θα τον καταξιώσουν ως ένα επαγγελματία και δημιουργικό φωτογράφο. Αυτός είναι και ο λόγος που ο νέος φωτογράφος θα πρέπει να αποκτήσει την συνήθεια να ερευνά και μελετά σε βάθος, και όσο καλύτερα μπορεί τα θέματα του, και ακόμα να φροντίσει να αποκτήσει και μια γενικότερη αντίληψη και γνώση του πως κινείται η κοινωνία και του πως καθορίζεται η ανθρώπινη συμπεριφορά.

ΙΙ Κοινωνικοποίηση: η βάση της ανθρώπινης επικοινωνίας και συμπεριφοράς.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται εν πολλοίς από τις αξίες, τα πρότυπα και στερεότυπα που  έχουμε εσωτερικεύσει κύρια τα πρώτα χρόνια της ζωής μας, δηλαδή από τη βρεφική έως την εφηβική ηλικία, μέσω της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης.  Η διαδικασία αυτή είναι σημαντική ακόμα και γιατί δείχνει ότι μέσω της εσωτερίκευσης του εξωτερικού κόσμου, δηλαδή της κατανόησης του, είναι δυνατή η εξωτερίκευση του, δηλαδή η έκφρασή του. Η κατανόηση επομένως της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης είναι σημαντική γιατί αν μη τι άλλο μας βοηθάει και τις ανθρώπινες συμπεριφορές  που καλούμαστε να εκφράσουμε φωτογραφικά να κατανοούμε, αλλά και τη μεθοδολογία που θα πρέπει να ακολουθούμε για να μην γίνουμε απλά ένας τύπος με μια φωτογραφική μηχανή να εμπεδώσουμε. Επομένως, μια έστω συνοπτική αναφορά στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης είναι αναγκαία πριν περάσουμε πιο αναλυτικά στο πεδίο των ανθρώπινων συμπεριφορών.

Για να εξωτερικεύσει ο άνθρωπος τον εσωτερικό του κόσμο, δηλαδή για να επικοινωνήσει, πρέπει πρώτα να εσωτερικεύσει  αφ ΄ ενός τα σύμβολα που θα χρησιμοποιήσει, πχ. γλώσσα, και αφ’ εταίρου  τους θεσμοθετημένους από την κοινωνία κανόνες και ανεκτές συμπεριφορές.  Η διαδικασία αυτή που αρχίζει με τη βρεφική ηλικία και κρατάει συνήθως μέχρι την εφηβεία , ονομάζεται κοινωνικοποίηση και περνάει μέσα από διάφορα στάδια.  ΟιM. Hughes, C. JKroehler, στο βιβλίο τους , «Κοινωνιολογία: οι βασικές αρχές» γράφουν:

«…Ένα μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς που θεωρούμε δεδομένη  για το ανθρώπινο είδος δεν θα υπήρχε, αν  δεν την αφομοιώναμε μέσω της επικοινωνίας και της κοινωνικής επαφής μας με τους άλλους».

Ακόμα, επισημαίνουν ότι :

«Συγκρινόμενοι με άλλα είδη, είναι πραγματικά απίστευτο το πόσο «ατελείς» ερχόμαστε στον κόσμο.  Δεν είμαστε εκ γενετής κοινωνικά όντα, ικανά να συμμετέχουμε στην κοινωνία, κοινωνικά όντα γινόμαστε χάρη στην κοινωνικοποίηση – μια διαδικασία κοινωνικής διαντίδρασης, μέσω της οποίας αποκτούμε τις γνώσεις, τις στάσεις, τις αξίες και τις συμπεριφορές που είναι απαραίτητες για την ουσιαστική συμμετοχή μας στην κοινωνία». (Το ίδιο,  σελ 160)

Το πρώτο στάδιο κοινωνικοποίησης είναι αυτό της οικογένειας ή του σημαντικού άλλου.   Η διαδικασία αρχίζει μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον , αφού το παιδί μέσα σε αυτό  φτιάχνει τους πρώτους στενούς συναισθηματικούς δεσμούς του,  μαθαίνει να μιλάει και  αρχίζει να αφομοιώνει  αξίες, αρχές, πολιτιστικούς κανόνες, θεσμούς και γενικά την αντικειμενική πραγματικότητα.   Σε αυτό το στάδιο η διαδικασία συντελείται υπό συναισθηματικά φορτισμένες συνθήκες, όπου το παιδί ταυτίζεται με τους άλλους.   Επισημαίνουμε δε ότι χωρίς αυτή την ταύτιση, ιδιαίτερα με τους γονείς, είναι αδύνατο να εσωτερικεύσει την αντικειμενική πραγματικότητα που εκείνοι του μεταδίδουν.

Ο άνθρωπος δημιουργείται από την επικοινωνία δυο ανθρώπων και ως βρέφος είναι τόσο ανίκανος και εξαρτημένοςαπό αυτούς, που αν δεν τον φροντίσουν δεν πρόκειται να επιζήσει. Η φύση στα πρώτα του βήματα τον έχει πολύ λίγο εξοπλίσει για τη ζωή. Είναι ικανός να κλαίει και να συγκινεί έτσι, τους άλλους γύρω του, οι οποίοι και τον φροντίζουν. Και όταν μεγαλώσει λίγο και αρχίζει να καταλαβαίνει, του λένε να μην κλαίει και να μη φωνάζει, να μη κάνει έτσι, να μη κάνει αλλιώς. Του βάζουν όρια και όρους, του μαθαίνουν κανόνες συμπεριφοράς. Κι αυτός προσαρμόζεται. Πληρώνει, θα έλεγε κανείς, με τον περιορισμό της συμπεριφοράς του και της ελευθερίας του, για την φροντίδα και την αγάπη τους.

Ο άνθρωπος μαθαίνει να μιλά και να επικοινωνεί, από την βρεφική του ηλικία, με άλλους ανθρώπους στο οικογενειακό του περιβάλλον. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον μαθαίνει τους πρώτους τρόπους συμπεριφοράς. Εκεί μαθαίνει τους κανόνες, τις αξίες και τις συνήθειες που διέπουν την οικογένεια του, όπου και τα κάνει δικούς του τρόπους, κανόνες, αξίες και συνήθειες παιδί βέβαια γεννιέται σε προκαθορισμένο περιβάλλον το οποίο δεν μπορεί να αλλάξει η επηρεάσει.  Αναπόφευκτα δέχεται το συγκεκριμένο κοινωνικό περιβάλλον με τις αξίες του, τους ρόλους του , τις αρχές του, τις συμπεριφορές του, κτλ..  Με δυο λόγια στο στάδιο αυτό το παιδί ταυτίζεται με τον σημαντικό άλλο,  που φυσικά είναι οι γονείς και το πολιτισμικό τους περιβάλλον.

Το δεύτερο στάδιο, αυτό του σχολείου, ακολουθεί αυτό της οικογένειας στην πορεία της κοινωνικοποίησης.  Η κοινωνία έχει αναθέσει στο σχολείο όχι μόνο τη μετάδοση γνώσεων, αλλά και τη μετάδοση των κανόνων , των αξιών, κτλ., της ίδιας της  κοινωνίας.  Σε αντίθεση με το πρώτο στάδιο της κοινωνικοποίησης όπου έχουμε την συναισθηματικά φορτισμένη ταύτιση του παιδιού με τους γονείς, στο στάδιο του σχολείου το παιδί αντιλαμβάνεται τους δασκάλους σαν θεσμικούς λειτουργούς.  Η φύση  της σχέσης ανάμεσα στο παιδί και τους γονείς είναι προσωπική και συναισθηματική, ενώ στο σχολείο το παιδί μαθαίνει να υπακούει στους κανόνες παρά στα άτομα.  Στο σχολείο το παιδί θα μάθει τους ρόλους, θα προετοιμαστεί για την επαγγελματική του ζωή, θα δημιουργήσει τις πρώτες του φιλίες, και το κυριότερο όλων,  θα μάθει να ζει με τους άλλους σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο από εκείνο της οικογένειας του.

Το τρίτο στάδιο, αυτό των φίλων,  που ακολουθεί είναι πολύ σημαντικό και λαμβάνει χώρα συνήθως στη διάρκεια της εφηβείας.  Η συμμετοχή σε μια παρέα φίλων τοποθετεί το παιδί για πρώτη φορά σε ένα πλαίσιο όπου η κοινωνικοποίηση γίνεται χωρίς πρόθεση, τελείως χαλαρά.  Στο στάδιο αυτό το παιδί επιλέγει τους φίλους του με τους οποίους και επικοινωνεί σε μια ισότιμη βάση.  Η επίδραση των φίλων είναι εντονότερη την περίοδο της εφηβείας που η παρέα είναι σε θέση να σχηματίσει ένα ξεχωριστό υποπολιτισμό με τις δικές της προτιμήσεις, σε ένδυση, διάλογο, σύμβολα, κτλ..  Είναι προφανές ότι στο στάδιο αυτό μειώνεται αισθητά και πολλές φορές δραματικά η επίδραση των γονέων αλλά και των δασκάλων και αυξάνεται καθοριστικά αυτή των φίλων.  Πόσες φορές δεν ακούμε, «ήταν καλό παιδί, αλλά το φάγανε οι κακές παρέες».  Πάντως , συχνά η επιρροή των φίλων επιφέρει ρήξη ανάμεσα σε γονείς και παιδιά, την καθιερωμένη ως  «ρήξη γενεών» (generationgap) .  Η ρήξη αυτή είναι σημαντική όχι μόνο στη διαμόρφωση της ανεξάρτητης προσωπικότητας του ατόμου, αλλά και επειδή, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, εμπεριέχει την αμφισβήτηση των κατεστημένων ιδεών και αξιών, την δημιουργία και αποδοχή καινούργιων και κατ’ επέκταση αποτελεί τη μαγιά για την κοινωνική αλλαγή.

Τέλος, χωρίς να αποτελεί ξεχωριστό στάδιο, παρούσα δια βίου είναι η επιρροή των μέσων μαζικής επικοινωνίας στην κοινωνικοποίηση του ατόμου.  Η επίδραση στην περίπτωση αυτή είναι εντελώς απρόσωπη, αφού δεν χρειάζεται κάποια επαφή προσωπικού χαραχτήρα ανάμεσα σε αυτούς που στέλνουν και σε αυτούς που λαμβάνουν τα μηνύματα.  Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, ειδικότερα η τηλεόραση και πιο πρόσφατα το διαδίκτυο , επιδρούν και επηρεάζουν σημαντικά την κοινωνικοποίηση του ατόμου.  Τα ΜΜΕ φέρνουν νέους ρόλους, νέα μοντέλα ζωής, νέες αξίες, που χωρίς την μεσολάβηση τους, θα ήταν άγνωστα σε μεγάλες μάζες ανθρώπων.  Τα  ΜΜΕ,  και ειδικότερα η τηλεόραση, έχουν σε μεγάλο βαθμό αντικαταστήσει το ρόλο της οικογένειας.  Το παιδί, για παράδειγμα, της  προσχολικής ηλικίας δεν ακούει παραμύθια από τα χείλη της γιαγιάς , αλλά βλέπει το ίδιο καρτούν ή το ίδιο παιδικό πρόγραμμα με εκατομμύρια άλλα παιδιά.  Η κοινωνικοποίηση , που με ευκολία οι περισσότεροι γονείς παραχωρούν στα ΜΜΕ,  πέρα από απρόσωπη και χωρίς συναισθηματική φόρτιση γίνεται και μαζική με τις όποιες  αρνητικές ή θετικές συνέπειες αυτό μπορεί να έχει στη διαμόρφωση  χαραχτήρα και προσωπικότητας.

ΙΙΙ Συμβατικότητα και διαφορετικότητα στην ανθρώπινη συμπεριφορά

Μέσω της πολύπλοκης διαδικασίας της κοινωνικοποίησης ο άνθρωπος αποκτά τα σύμβολα, τις ιδέες και τις αξίες της κοινωνίας μέσα στην οποία γεννιέται και μεγαλώνει, που με τη σειρά τους επηρεάζουν και σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν την αντίληψη του για τον κόσμο, για το τι είναι καλό και αποδεκτό από την κοινωνία και το τι είναι κακό και μη αποδεκτό. Αυτό είναι προφανές ότι επηρεάζει και καθορίζει και την συμπεριφορά του. Αρχικά εσωτερικεύουμε τα σύμβολα, τις αξίες και τις αντιλήψεις της κοινωνίας στην οποία γεννιόμαστε, που μπορούμε και να τις τροποποιήσουμε σε δεύτερο στάδιο κοινωνικοποίησης.  Αυτό σημαίνει ότι αποκτάμε μια γενικότερη αντίληψη για τον κόσμο, πως είναι ή και πως πρέπει να είναι. Η γενικότερη αντίληψη μας και τα στερεότυπα που έχουμε υιοθετήσει εν πολλοίς καθορίζουν και την κοινωνική μας συμπεριφορά.

Μέσω της κοινωνικοποίησης, όπως είδαμε, η κοινωνία μας επιβάλει ή μας περνάει με λιγότερο ή περισσότερο επίμονο τρόπο μαζί με τα γλωσσικά σύμβολα και τις άλλες βασικές και απαραίτητες για την επιβίωση μας γνώσεις και τις επικρατούσες ηθικές αρχές και αξίες. Δηλαδή αποδεχόμαστε τι είναι καλό και κακό, τι αποδεκτό και τι μη αποδεκτό, τι ηθικό και μη ηθικό, τι συμβατό και τι παραβατικό. Δημιουργούμε έτσι πρότυπα και στερεότυπα συμπεριφορών. Όποιες πράξεις συμβαδίζουν και συνάδουν με τις αντιλήψεις μας, τις αρχές μας και τις αξίες μας τις αποδεχόμαστε και εκτιμούμε, ενώ όποιες παρεκκλίνουν των αρχών και αξιών μας και γενικά των δικών μας στερεότυπων τις κατακρίνουμε και καταδικάζουμε.

Όπως άφησα να εννοηθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο, η κοινωνία δεν είναι, ποτέ δεν ήταν, στατική αλλά εσαεί εξελισσόμενη. Οι δε άνθρωποι στον ενήλικο βίο τους ναι μεν καθοδηγούνται από τις αντιλήψεις, αρχές και αξίες που απέκτησαν στα πρώτα χρόνια του βίου τους, πλην όμως από τις εμπειρίες τους στη ζωή ενδέχεται και πολύ συχνά συμβαίνει να αναθεωρούν ιδέες, αρχές και αντιλήψεις. Και όταν μεν οι ηθικές αρχές και οι αξίες που έχουμε αποκτήσει στο στάδιο της κοινωνικοποίησης είναι ισχυρές οι αναθεωρήσεις μπορεί να είναι ριζικές δεν οδηγούν όμως σε παραβατικές συμπεριφορές. Αντίθετα, οι χαλαρές ηθικές αρχές και αξίες αφήνουν το έδαφος ελεύθερο για παραβατική συμπεριφορά. Εάν κάποιος πιστεύει ότι η κλοπή είναι κακή συμπεριφορά όχι μόνο δεν θα προβεί στην πράξη αυτή και αν ακόμα πιεστεί από αντίξοες οικονομικές συνθήκες αλά και θα καταδικάσει κάθε τέτοια ενέργεια που θα περιέλθει στην αντίληψή του. Εάν όμως κάποιος θεωρεί ότι η με κάθε τρόπο οικονομική του ανέλιξη είναι πρωταρχικής σημασίας, δεν θα διστάσει όχι μόνο να προχωρήσει σε πράξεις κλοπής αλλά και να τις δικαιολογήσει ηθικά ακόμα και να τις θεσμοθετήσει.

Πέραν των παραβατικών συμπεριφορών, που μπορούν να προκύψουν από χίλιες δυο αιτίες και δεν είναι του παρόντος να αναλύσουμε, η συμπεριφορά μας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό και από το σημείο  εισόδου μας στην με εθνικά και ταξικά χαρακτηριστικά δομημένη κοινωνία.  Αυτό βέβαια έχει προκαθοριστεί από την οικογένεια στην οποία έτυχε να γεννηθούμε. Αν η οικογένεια μας ανήκει στην ελληνική εθνότητα σ’ αυτήν θα ανήκουμε και εμείς, αν στην εργατική τάξη σε αυτήν θα ανήκουμε και εμείς και σε αυτό το επίπεδο θα εισέλθουμε κατά την ενηλικίωση μας στην κοινωνία. Αυτό βέβαια στη συνέχεια μπορεί να αλλάξει με την κοινωνική ανέλιξη μας, που μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους θεμιτούς, όπως μόρφωση ή εμπορική ενασχόληση, και αθέμιτους, όπως κλοπές και άλλες παράνομες δραστηριότητες.

Πέραν της εθνικής και ταξικής ταυτότητας στον ενήλικο βίο μας αποκτάμε πολλές ακόμα ιδιότητες και ταυτότητες συμμετέχοντας σε διάφορες ομάδες κοινωνικές, πολιτικές, επαγγελματικές, κτλ., που επίσης παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συμπεριφορά μας. Σε καμία πάντως περίπτωση η επιρροή των ομάδων που συμμετέχουμε δεν είναι καθολική και ομοιόμορφη στη συμπεριφορά. Η ανθρώπινη ελευθερία σκέψης και δράσης, καθώς και η διαφορετικότητα των ανθρώπων, είναι παρών και έχουν πάντα ένα καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου δεν είναι να αναλύσει το τεράστιο φάσμα των ανθρώπινων συμπεριφορών, αλλά να αναδείξει την πολυπλοκότητα της κοινωνικής εξέλιξης, των ανθρώπινων σχέσεων και συμπεριφορών. Πιστεύουμε ότι η κατανόηση από μέρους των νέων και επίδοξων φωτογράφων αυτής της πολυπλοκότητας θα συντείνει στο να καταβάλουν φιλότιμες προσπάθειες στην μελέτη, εμβάθυνση και κατανόηση των θεμάτων που φωτογραφίζουν έτσι που να είναι σταδιακά σε θέση «να καταλαβαίνουν τι φωτογραφίζουν, τι μπορούν να φωτογραφίσουν και τι χρειάζεται να φωτογραφίσουν». Η κατάκτηση αυτή σαν γνώση και σαν μεθοδολογία θα τους καταξιώσει επαγγελματικά σαν δημιουργικούς φωτογράφους.

 

Φωτογραφία: Chris Killip, Two Girls, Grangetown, Middlesborough, Teeside, 1976.