Henri Cartier Bresson, “Η αποφασιστική Στιγμή”
Λόγος για την Φωτογραφία
απόσπασμα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, 1998,
Το Θέμα
Πώς να αρνηθεί κανείς το θέμα; Επιβάλλεται από μόνο του. Κι επειδή θέματα υπάρχουν σε ότι γίνεται είτε στον κόσμο είτε στο ιδιαίτερο μας περιβάλλον, αρκεί να στεκόμαστε νηφάλιοι απέναντι στο γεγονός και να είμαστε έντιμοι με τα συναισθήματα μας. ‘ Αρκεί να τοποθετούμαστε, εν ολίγοις, σε σχέση με αυτό πού αντιλαμβανόμαστε.
Το θέμα δεν αποτελεί συλλογή συμβάντων διότι τα συμβάντα από μόνα τους δεν έχουν ενδιαφέρον. Σημασία έχει να επιλέξει κανείς ανάμεσά τους- να συλλάβει το αληθινό συμβάν σε συνάρτηση με τη βαθύτερη πραγματικότητα.
Στη φωτογραφία, και το μικρότερο πράγμα μπορεί να αποτελέσει σπουδαίο θέμα, και ή παραμικρή ανθρώπινη λεπτομέρεια να γίνει leitmotiv. Μέσα από ένα είδος μαρτυρίας, βλέπουμε και καταδεικνύουμε τον κόσμο πού μας περιβάλλει, και ή ίδια ή φύση του γεγονότος προκαλεί τον οργανικό ρυθμό των μορφών.
‘Όσο για το πώς εκφράζεται κανείς, υπάρχουν χίλιοι τρόποι απόσταξης εκείνων πού τον θέλγουν. ‘Ας αφήσουμε, λοιπόν, ανέπαφη τη δροσιά του ανείπωτου, και ας μην κάνουμε πλέον λόγο γι’ αυτό…
Υπάρχει ένας ολόκληρος τομέας πού δεν τον εκμεταλλεύεται πλέον ή ζωγραφική” κάποιοι υποστηρίζουν πώς φταίει ή ανακάλυψη της φωτογραφίας’ όπως και να έχει, ή φωτογραφία έχει καταλάβει κάποιο τμήμα του υπό τη μορφή της εικονογράφησης. Μήπως όμως δεν αποδίδουν στην ανακάλυψη της φωτογραφίας ακόμα και το ότι οι ζωγράφοι εγκατέλειψαν ένα από τα σπουδαιότερα θέματά τους, το πορτρέτο;
Η ρεντιγκότα, το πηλήκιο ή το άλογο κουράζουν πια και τον πλέον ακαδημαϊκό ανάμεσα τους, πού αισθάνεται να τον πνίγουν όλα εκείνα τα κουμπιά στις γκέτες του Meissonier.
Εμείς πού, ίσως, αγγίζουμε κάτι λιγότερο διαρκές από τούς ζωγράφους, γιατί να ενοχληθούμε; Μάλλον διασκεδάζουμε, διότι μέσω της μηχανής μας δεχόμαστε τη ζωή ως έχει. Οι άνθρωποι εύχονται να διαιωνιστούν μέσω του πορτρέτου τους, και τείνουν στην αιωνιότητα το καλό προφίλ τους- επιθυμία συχνά ανάκατη με ένα είδος μαγικού φόβου: εκτίθενται.
Ένα από τα συγκινητικότερα χαρακτηριστικά του πορτρέτου είναι ή αναζήτηση της ομοιότητας των ανθρώπων, της συνέχειάς τους μέσα από όλα όσα περιγράφει το περιβάλλον τους σαν να μπερδεύεις, βλέποντας ένα οικογενειακό άλμπουμ, τον θειο με τον ανιψιό του.
Αλλά αν ό φωτογράφος αγγίζει την αντανάκλαση ενός κόσμου τόσο εξωτερικού όσο και εσωτερικού, είναι γιατί οι άνθρωποι βρίσκονται « εντός κλίματος », όπως λέγεται στη γλώσσα του θεάτρου. Θα πρέπει να σεβαστεί κανείς την ατμόσφαιρα, να αφομοιώσει τα στοιχεία του περιβάλλοντος, να αποφύγει καθετί φριχτό πού σκοτώνει την ανθρώπινη αλήθεια και να φροντίσει να ξεχαστούν ή μηχανή και ό χειριστής της. Οι προβολείς και οι σύνθετοι εξοπλισμοί εμποδίζουν, κατά τη γνώμη μου, το πουλάκι να βγει. Τί πιο φευγαλέο από μια έκφραση προσώπου; Ή πρώτη εντύπωση πού δίνει αυτό το πρόσωπο είναι συνήθως και ή σωστή, και όσο εμπλουτίζεται με τη συναναστροφή, τόσο δυσκολότερα μπορούμε να εκφράσουμε τη βαθύτερη του φύση, ακριβώς λόγω της οικειότητας πού αποκτούμε.
Η φωτογραφία πορτρέτου μου φαίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνη όταν στηρίζεται σε παραγγελίες πελατών διότι, εκτός από κάποιους ελάχιστους μαικήνες, οι περισσότεροι επιζητούν την κολακεία, κάτι πού δεν αφήνει χώρο για τίποτα το αληθινό. Οι πελάτες δεν εμπιστεύονται την αντικειμενικότητα του φακού, ενώ ο φωτογράφος αναζήτα μια ψυχολογική οξύτητα, δύο αντανακλάσεις συναντώνται, ένα είδος συγγένειας σκιαγραφείται ανάμεσα σε όλα τα πορτρέτα του ίδιου φωτογράφου, διότι αύτη ή σύλληψη των ανθρώπων συνδέεται με την ψυχολογική ταυτότητα του ιδίου. Ή αρμονία κατακτάται αναζητώντας την ισορροπία μέσα από την ασυμμετρία του κάθε προσώπου, κάτι πού οδηγεί στην αποφυγή του γλυκερού ή του χοντροκομμένου.
Από την επιτήδευση ορισμένων πορτρέτων, προτιμώ πολύ περισσότερο εκείνες τις μικρές φωτογραφίες ταυτότητας πού στριμώχνονται ή μία πλάι στην άλλη στις βιτρίνες των φωτογράφων διαβατηρίων. Σ’ αυτά τα πρόσωπα μπορεί κανείς να απευθύνει μια ερώτηση, και να ανακαλύψει μια αξία ντοκουμέντου ελλείψει της επιθυμητής ποιητικής ταύτισης.
Η Σύνθεση
Για να εκφραστεί πλήρως ή ταυτότητα ενός θέματος, θα πρέπει να τεθούν αυστηρά οι αισθητικοί συσχετισμοί. Πρέπει να στήσει κανείς τη μηχανή του στο χώρο σε σχέση με το αντικείμενο, κι εδώ αρχίζει ό μεγάλος τομέας της σύνθεσης. Ή φωτογραφία είναι για μένα ή αναγνώριση μέσα στην ίδια την πραγματικότητα ενός ρυθμού επιφανειών, γραμμών ή αξιών το μάτι αποσπά το θέμα κι ή μηχανή δεν έχει παρά να κάνει τη δουλειά της, να αποτυπώσει στο φιλμ την απόφαση του ματιού. Μία φωτογραφία βλέπεται στο σύνολο της, με μια ματιά, σαν πίνακας- ή σύνθεση είναι μια συγχρονισμένη συμμαχία, ό οργανικός συντονισμός κάποιων ορατών στοιχείων. Δεν συνθέτουμε δίχως λόγο, χρειάζεται μια αναγκαιότητα, και δεν μπορούμε να ξεχωρίζουμε τη μορφή από το περιεχόμενο. Στη φωτογραφία υπάρχει μια καινούργια πλαστική, έργο των στιγμιαίων γραμμών δουλεύουμε με την κίνηση, μ’ ένα είδος προαισθήματος της ζωής, και ή φωτογραφία οφείλει να αγγίζει μέσω της κίνησης την εκφραστική ισορροπία.
Το μάτι μας πρέπει διαρκώς να μετρά, να αξιολογεί. Τροποποιούμε την προοπτική με μια ελαφρά γονυκλισία, δημιουργούμε συγκλίσεις γραμμών με μια απλή, ανεπαίσθητη μετακίνηση της κεφαλής, και όλα ετούτα δεν μπορούν παρά να γίνονται με την ταχύτητα των αντανακλαστικών, αποκλείοντας μας, ευτυχώς, από την προσπάθεια του να κάνουμε Τέχνη . Συνθέτουμε σχεδόν ταυτόχρονα με το πάτημα του κουμπιού και τοποθετώντας τη μηχανή λίγο ή πολύ μακριά από το θέμα, σκιαγραφούμε τη λεπτομέρεια και είτε γινόμαστε εμείς οι εξουσιαστές του είτε εκείνο ό τύραννος μας.
Κάποτε συμβαίνει να μένουμε ανικανοποίητοι και παγωμένοι, περιμένοντας κάτι να συμβεί, κάποτε όλα τελειώνουν δίχως να έρθει ή επιθυμητή φωτογραφία και τότε κάποιος περνά, ακλουθούμε την πορεία του μέσα από το κάδρο, περιμένουμε, περιμένουμε… τραβάμε και φεύγουμε με την αίσθηση πώς κάτι έχουμε στις αποσκευές μας. Αργότερα, αν παίξουμε με τη φωτογραφία βρίσκοντας τον γεωμετρικό μέσο και σχεδιάζοντας άλλα σχήματα, θα ανακαλύψουμε πώς ενεργοποιώντας το κλείστρο εκείνη τη στιγμή, ορίσαμε ενστικτωδώς κάποιους συγκεκριμένους γεωμετρικούς τόπους άνευ των οποίων ή φωτογραφία θα ήταν άμορφη και άπνοη. Ή σύνθεση οφείλει να αποτελεί μία από τις διαρκείς ενασχολήσεις μας, αλλά όταν φωτογραφίζουμε δεν μπορεί παρά να είναι διαισθητική, διότι ερχόμαστε αντιμέτωποι με στιγμές φευγαλέες οπού οι συσχετισμοί είναι ρευστοί.
Για να βρει τη χρυσή τομή, ό φωτογράφος χρησιμοποιεί μόνο το μάτι του. ‘Οποιαδήποτε γεωμετρική ανάλυση, οποιαδήποτε απλοποίηση σε ένα σχήμα, εξυπακούεται πώς δεν μπορεί να υπάρξει παρά αφού έχει τραβηχτεί, εμφανιστεί και εκτυπωθεί ή φωτογραφία και δεν μπορεί να χρησιμεύσει παρά μόνον ως υλικό προβληματισμού. Ελπίζω να μην έρθει ποτέ μία ημέρα οπού οι έμποροι θα πουλούν αναλογίες έτοιμες, χαραγμένες σε ημιδιάφανο γυαλί.
Ή επιλογή του φορμά της μηχανής παίζει μεγάλο ρόλο ως προς την έκφραση του θέματος’ το τετράγωνο φορμά, επί παραδείγματι, εξαιτίας της ομοιομορφίας των πλευρών του, έχει την τάση να είναι στατικό” πίνακες τετράγωνοι εξάλλου δεν υπάρχουν. Εάν κόψουμε, έστω και λίγο, μια καλή φωτογραφία, μοιραία καταστρέφουμε το παιχνίδι των αναλογιών έκτος αυτού, πολύ σπάνια σώζεται μία αδύναμη, από τη λήψη της, σύνθεση μέσω της ανασύνθεσης της στον σκοτεινό θάλαμο και του κατακερματισμού του αρνητικού διά της μεγέθυνσης, η ακεραιότητα της εικόνας παύει να υπάρχει.
Ακούμε συχνά να μιλούν για γωνίες λήψεως , αλλά οι μόνες γωνίες πού υπάρχουν είναι της γεωμετρίας και της σύνθεσης. Πρόκειται για τις μοναδικές πού ισχύουν και όχι για εκείνες πού αναζήτα ό κύριος πού ρίχνεται μπρούμυτα προς δημιουργία εντυπωσιασμών και άλλων εκκεντρικοτήτων.