Οι άνθρωποι ζούμε σε ένα κόσμο έτοιμο και εύκολα ξεχνάμε ότι όλα γύρω μας έχουν δημιουργηθεί με ανθρώπινο κόπο. Χρειάζεται προσπάθεια για να κατανοήσουμε το περιβάλλον μας, όχι μόνο ως φυσική οντότητα,  αλλά και ως  έκφραση ανθρωπίνων αναγκών.

Σε κάθε κοινωνία η φυσική ανάγκη για τροφή, ένδυση και στέγαση, η αναζήτηση της ατομικής  και ομαδικής ταυτότητας, καθώς και οι επιθυμίες για  να γιορτάζουμε τα διάφορα  γεγονότα της ζωής, λειτουργούν ως πηγές έμπνευσης και δημιουργικότητας.

Έτσι, πολλές καλλιτεχνικές μορφές γέννιουνται  από την ανάγκη να δημιουργηθούν δομές, μέσα στις οποίες ζούμε, εργαζόμαστε και παίζουμε.  Για παράδειγμα, η αρχιτεκτονική είναι η εκπλήρωση της ανάγκης για στέγαση, ο σχεδιασμός των ρούχων είναι η ικανοποίηση της ανάγκης για ένδυση, η μουσική για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες για ψυχαγωγία και εκτόνωση, κτλ. Οι άνθρωποι για να διαμορφώσουν οποιοδήποτε περιβάλλον χρειάζονται εργαλεία ( τα εργαλεία ήταν τα απαραίτητα όργανα που, κατά βάση μεγαλώνουν την ανθρώπινη δύναμη).

Σήμερα, τα περισσότερα οικιακά και εμπορικά αγαθά σχεδιάζονται για μαζική παραγωγή, από ειδικούς του μάρκετινγκ και του βιομηχανικού σχεδιασμού. Είμαστε, ουσιαστικά  καταναλωτές διαθέσιμων προϊόντων και δεν δημιουργούμε πρότυπα αντικείμενα. Ασχολούμαστε τόσο λίγο, έως και καθόλου, με την δημιουργία πρότυπων αντικειμένων, που μας ξεφεύγει ότι πολλά από αυτά τα αντικείμενα που χρησιμοποιούμε γεννηθήκαν από την ανάγκη για φυσική επιβίωση.

Ο άνθρωπος ως παράγοντας τέχνης,  τοποθετεί ένα καινούργιο δημιούργημα μέσα στην φύση. Σκεπτόμενος τον κόσμο της τέχνης, αναγνωρίζει τον εαυτό του ως ένα δημιουργικό πνευματικό ον. Η μονόπλευρη θεώρηση των πραγμάτων κρύβει τον κίνδυνο, ότι μπορεί να χάσει τον εσωτερικό του κόσμο και να θεωρηθεί μονάχα ως ένας οργανισμός εγκλωβισμένος στον ορθολογισμό της φύσης.

Είναι πολύ επικίνδυνο κατά την διάρκεια, όπου ο κάθε νέος άνθρωπος κάνει τα πρώτα του βήματα μακριά από την ασφάλεια της οικογένειας , την αυθεντία των δασκαλών του και όπου η διανόηση του αναπτύσσεται γρήγορα, να εγκλωβίζεται σε μια μονόπλευρη μάθηση. Αντίθετα, χρειάζεται η κατανόηση της τέχνης για να βοηθήσει να εκφράζει το δημιουργικό και ανεξάρτητο κομμάτι του, για να αναπτύξει την κρίση του και να ενδυναμώσει την αξιοπρέπεια του.

Η τέχνη είναι καρπός της ελεύθερης ανθρώπινης φύσης

 Όταν ο άνθρωπος θαυμάζει κάτι όμορφο ενώνεται με τις δημιουργικές δυνάμεις πού είναι ζωντανές μέσα στην φύση, αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό.

Δια μέσου του θαυμασμού για την ομορφιά μπορεί να αναπτυχθεί αληθινή αγάπη για την αλήθεια, καθώς και ηθική αποφασιστικότητα. Η ομορφιά αποκαλύπτεται οπουδήποτε και σε οποιονδήποτε.

Παρ’ όλα αυτά το αισθητήριο όργανο για την αντίληψη της, αναπτύσσεται, καθώς ο άνθρωπος προσπαθεί να τη καταλάβει.

ΤΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ: ΣΩΜΑ, ΨΥΧΗ, ΠΝΕΥΜΑ

Ο άνθρωπος είναι συνυφασμένος μ’ ένα τρίπτυχο τρόπο με τον κόσμο. Η μία πτυχή είναι αυτή με την οποία βρίσκει τον κόσμο μπροστά του και τον δέχεται ως μια πραγματικότητα.

Η δεύτερη πτυχή είναι όταν κάνει τον κόσμο προσωπική του υπόθεση, κάτι που έχει σημασία για τον εαυτό του.

Με την τρίτη θεωρεί ένα στόχο μέσα στον κόσμο για τον οποίο αγωνίζεται ασταμάτητα.

Έτσι συνδέεται τριπλά με τα πράγματα του κόσμου, έχει τρεις πλευρές στην οντότητα του: σώμα, ψυχή, πνεύμα.

”Δια μέσου του σώματος, του φανερώνονται τα πράγματα του κόσμου που τον περιβάλλουν και μπορεί να συνδέεται προσωρινά με τα αντικείμενα. Δια μέσου της ψυχής, συνδέει τα πράγματα του περιβάλλοντος με τον ίδιο του τον εαυτό, φυλάει μέσα του τις εντυπώσεις που του προκαλούν αυτά και αισθάνεται ευαρέσκεια, δυσαρέσκεια, επιθυμία και αποστροφή ευχαρίστηση και πόνο. Και ως πνεύμα εννοείται αυτό που του αποκαλύπτεται όταν, σύμφωνα με την έκφραση του Γκαίτε, βλέπει τα πράγματα σαν, κατά κάποιο τρόπο, θεϊκό ον και μπορεί να βλέπει αυτά που κρύβουν τα ίδια τα αντικείμενα”.

Μόνο όταν παρατηρούμε τον άνθρωπο και από τις τρεις αυτές πλευρές του μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα καταλάβουμε την οντότητα του, διότι αυτές οι τρεις πλευρές δείχνουν στον άνθρωπο τον τριπλό διαφορετικό τρόπο με τον οποίο συγγενεύει  με τον υπόλοιπο κόσμο.

Η κατανόηση της τέχνης συμβάλλει στην ενδυνάμωση της αξιοπρέπειας και της δημιουργικής δύναμης της ανθρώπινης ύπαρξης.

Μέσα από την τέχνη οι νέοι άνθρωποι  εκδηλώνουν το δημιουργικό και ανεξάρτητο κομμάτι του εαυτού τους. Σε αντίθεση με την άγνοια και το κιτς,  οι νέοι άνθρωποι εγκλωβίζονται σε υπεραπλουστεύσεις, ανασφάλειες και εσωστρέφεια.

Άλλωστε μια μερική γνώση των έργων τέχνης, της καταγωγής τους, και των επιρροών τους δεν μορφώνει ουσιαστικά. ”Υπάρχει μία προμηθειακή σπίθα κρυμμένη σε κάθε αληθινό έργο τέχνης και μονάχα όταν αποκτούμε την εμπειρία της συνάντησης μαζί της, αυτή η κρυμμένη σπίθα που ξεπηδά μέσα στην ψυχή μας, μας ζεσταίνει, μας φωτίζει, μας συγκινεί, τότε μονάχα το έργο τέχνης θα μας αποκαλυφτεί”. Το πλήθος των συλλογισμών που μπορούμε να κάνουμε για ένα έργο τέχνης μπορεί να είναι τεράστιο, όμως ο πραγματικός και προσωπικός του χαρακτήρας θα ξεφεύγει σχεδόν πάντα από την διανοητική σκέψη. Η ιστορία της τέχνης δεν μπορεί να το εξηγήσει, όπως δεν μπορούμε να εξηγήσουμε και την ανθρώπινη ατομικότητα.

Στις διαλέξεις του ο Στάινερ απέφευγε να αναλύσει συγκεκριμένα έργα τέχνης. Συχνά έδειχνε διαφάνειες χωρίς ο ίδιος να μιλάει καθόλου. Περίμενε ότι το κοινό μέσα από τις εισαγωγικές παρατηρήσεις του θα μπορούσε να αποκτήσει μία προσωπική επαφή με το έργο τέχνης. Μονάχα όταν οι προσωπικές δυνάμεις για την απορρόφηση και ευχαρίστηση της τέχνης έχουν διεγερθεί, μπορεί να υπάρχει μια πραγματική ενατένιση της τέχνης.

Όποιος έχει παρακολουθήσει μια επαγγελματική ξενάγηση σε ένα μουσείο θα θυμάται πόσο απογοητευμένος ένιωσε ακούγοντας όλες αυτές τις υπερβολικές επεξηγήσεις. Σημαντικό είναι επίσης και το ψυχολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αποκρινόμαστε στην τέχνη. Πολλοί άνθρωποι νιώθουν αναστολή ή φόβο στα μουσεία και στις γκαλερι, τους τρομάζουν οι τυπικότητες σ’αυτούς τους χώρους. Πολλοί φοβούνται μήπως πουν κάτι που δεν πρέπει ή ο τρόπος που αντιλαμβάνονται την τέχνη είναι ανεπαρκής  κ.ο.κ.

Ο Στάινερ κάποτε έδωσε μία παιδαγωγική συμβουλή στους δασκάλους: «Μην κάνετε το μάθημα της φυσικής ιστορίας κατά την διάρκεια ενός περιπάτου. Αν θέλετε να εξηγήσετε κάτι π.χ. για τον κόσμο των φυτών να το κάνετε πρωτύτερα στην τάξη. Όταν βγάζουμε τα παιδιά έξω στην φύση, πρέπει να αφυπνίσουμε μέσα τους την χαρά στην θέα του σκαθαριού, την χαρά για τον τρόπο που τρέχει, για την κωμικότητα του, την χαρά για την σχέση του με την υπόλοιπη φύση».

Σημαντικός στόχος στην διδασκαλία της τέχνης είναι να αφυπνίζεται και να εκλεπτύνεται η δύναμη της παρατηρητικότητας.
Κάθε λειτουργία της αντίληψης ενδυναμώνει τις δυνάμεις της ψυχής και του πνεύματος στους νέους ανθρώπους.

Η τέχνη είναι ένα είδος γλώσσας, μέσο δηλαδή επικοινωνίας και έκφρασης των συναισθημάτων και ιδεών του ανθρώπου, έκφραση μιας ανάγκης να νικηθεί η μοναξιά μέσα από διαδικασίες απόατομίκευσης του ωραίου.

Αποστολή της τέχνης

1)Ψυχαγωγεί αποδεσμεύοντας τον άνθρωπο από τον υλιστικό-καταναλωτικό αστικό τρόπο ζωής, αφού τον κάνει να συνειδητοποίηση ότι πρέπει να ασχοληθεί και με την πνευματική του οντότητα. Απαλλάσσει το άγχος της υπαρξιακής αγωνίας και τον λυτρώνει από την καθημερινότητα.

2) Τον απαλλάσσει από πνευματική μονομέρεια – δογματισμό και ποικίλλει τα ενδιαφέροντα του. Μορφώνει και προβληματίζει πάνω στα πανανθρώπινα προβλήματα.

3) Από ηθική άποψη εξευγενίζει το ήθος, εξιδανικεύει το σώμα και το πνεύμα, ευαισθητοποιεί ακόμη και τον πιο άγριο άνθρωπο, τον εξημερώνει και αυξάνει την  ανθρωπιά του. Βελτιώνει τη κοινωνική του συμπεριφορά.

4)  Από ψυχολογική άποψη πολλαπλασιάζει τη χαρά του ανθρώπου και μειώνει τη λύπη του, του προσφέρει τη χαρά της δημιουργίας, την εκτόνωση.

5) Από κοινωνική άποψη ενώνει τους ανθρώπους, προβάλλει κοινωνικές αξίες και ιδανικά. Επίσης, εξυπηρετεί και την διατήρηση της εθνικής ταυτότητας ενός λαού.

6) Από αισθητική άποψη φυτεύει στην ψυχή του ανθρώπου την ιδέα του ωραίου και του καλού. Συμβάλλει στο ανέβασμα του επιπέδου της ζωής.

Εχθρός της τέχνης είναι ο εκχυδαϊσμός, η γελιοποίηση και η εμπορευματοποίηση της.

Για τις καταβολές της τέχνης  δεν ξέρουμε και πολλά, όπως και για τις καταβολές της γλώσσας. Αν με τη λέξη τέχνη εννοούμε να χτίζεις σπίτια, να ζωγραφίζεις πίνακες και να φτιάχνεις γλυπτά ή σχέδια σε υφαντά, τότε δεν υπάρχει άνθρωπος δίχως τέχνη. Αν όμως εννοούμε κάποια εξαίσια πολυτέλεια, κάτι που απολαμβάνει κανείς σε μουσεία  και εκθέσεις ή κάτι εξαιρετικό, πολύτιμο, που χρησιμοποιεί κανείς για να στολίσει το σαλόνι του, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως αυτή η χρήση της τέχνης είναι πολύ πρόσφατη και πως πολλοί από τους σπουδαιότερους αρχιτέκτονες, ζωγράφους ή γλύπτες του παρελθόντος, δε φαντάστηκαν ποτέ πως η τέχνη θ’ αποκτούσε  αυτή την έννοια . (Στην κοινωνία μας πολλοί άνθρωποι εκφράζουν την επιθυμία τους για κοινωνικό κύρος αγοράζοντας περίπλοκα έπιπλα και διάφορα διακοσμητικά αντικείμενα).

Δεν μπορούμε να καταλάβουμε  την τέχνη αν δεν ξέρουμε τους σκοπούς που εξυπηρετεί

Τέλος, δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε την τέχνη αν δεν κατορθώσουμε να μπούμε στο μυαλό  και την λογική των δημιουργών. Δεν νομίζω ότι είναι και τόσο δύσκολο να νιώσουμε και εμείς αυτή την αίσθηση, φτάνει να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας  και να μη κρίνουμε επηρεασμένοι από προκαταλήψεις και από εφήμερες αντιλήψεις. Ωστόσο, ο ρόλος της τέχνης σε μια κοινωνία ή σ’ ένα πολιτισμό δεν ανάγεται μόνο σε αισθητικούς παράγοντες. Οι τρόποι ζωής που δημιουργούν οι άνθρωποι ανακλώνται και  αλλάζουν από τις καλλιτεχνικές μορφές που αυτοί επιλεγούν και κατασκευάζουν. Κάθε φορά που κρίνουμε το σύγχρονο περιβάλλον, κρίνουμε τον εαυτό μας.

 

«Η τέχνη δεν είναι δημιουργία χωρίς σκοπό, αλλά δύναμη που εξυπηρετεί την ανάπτυξη και την ευαισθητοποίηση της ανθρώπινης ψυχής.»

Wassily Kandinsky

 

Leica Academy, Αθήνα 2008

Πηγές:  Steiner Rudolf . Dormach: Rudolf Steiner Archives.(www.e-zine.gr)

Arnheim Rudolf. «Τέχνη και Οπτική Αντίληψη»  (εκδόσεις Εθνική Τράπεζα)

Chapman Laura. «Διδακτική της Τέχνης»  (εκδόσεις Νεφέλη)

Ε. Π. Παπαναστασίου. «Αισθητική»  (εκδόσεις Νόηση)